Praca manewrowa i rozrządowa > Opis i zasady pracy manewrowej

1) Podstawowe informacje
Według przepisów kolejowych - Instrukcja Ir-1 o prowadzeniu ruchu pociągów (zobacz instrukcję) - manewry to są wszelkie zamierzone ruchy pojazdów kolejowych oraz związane z nimi czynności na torach, z wyjątkiem wjazdu, wyjazdu i przejazdu pociągów.
Praca manewrowa ma na celu między innymi rozrządzanie i zestawianie składów pociągów, dojazd lub odjazd lokomotyw do / od składów pociągów, podstawianie lub odbieranie wagonów z punktów ładunkowych, jak również podstawianie wagonów pasażerskich na tory, przy których znajdują się perony, a po przyjedzie pociągu kończącego bieg odstawianie tego składu na tory postojowe.

Manewry mogą być wykonywane: pojazdami kolejowymi z napędem (lokomotywy), z wykorzystaniem siły ciężkości (górki rozrządowe lub torów pochylniowych), z wykorzystaniem ciągników szynowych i drogowych, siły ludzkiej lub specjalnych urządzeń mechanicznych.

   
Akumulatorowy ciągnik szynowy w lokomotywowni

Jeżeli na danej stacji wykonywana jest planowa praca manewrowa związana z zastawianiem, rozrządzaniem i przerabianiem składów oraz występuje związana z tym obsługa bocznic stacyjnych i szlakowych, to do takich stacji przypisane są ich własne własne lokomotywy manewrowe.
Lokomotywy manewrowe to takie, które posiadają jedną kabinę, z której może być sterowana jazda w dwóch kierunkach, czyli bez konieczności przechodzenia maszynisty pomiędzy kabinami, co ma miejsce w pojazdach trakcyjnych liniowych (dwukabinowych). Zobacz opis klasyfikacji taboru kolejowego - tutaj.
Pojazdy te być elektryczne lub spalinowe.

 
Lokomotywa manewrowa spalinowa SM42 (Polska)

 
Lokomotywa manewrowa elektryczna V46 (Węgry)

Manewrujące pojazdy według przepisów (Instrukcja Ie-1) powinny mieć zapalony reflektor dolny znajdujący się po stronie obsadzonego stanowiska maszynisty - sygnał Tb1 - "Oznaczenie przodu i tyłu pojazdu trakcyjnego, poruszającego się w trybie manewrowym".
Ułatwia to orientację personelu, z której strony kabiny przebywa maszynista. Zobacz opis sygnałów na taborze kolejowym - tutaj.

Według instrukcji Ir-9 o technice prowadzenia manewrów (zobacz instrukcję), drużyna manewrowa powinna być rozstawiona zasadniczo po tej stronie manewrującego taboru, po której znajduje się stanowisko maszynisty. Jeżeli skład manewrowy znajduje się na łuku, drużyna manewrowa powinna znajdować się po wewnętrznej stronie łuku. Jeżeli sygnały manewrowe dawane są wyjątkowo po stronie pomocnika maszynisty, to powinien on natychmiast powiadomić maszynistę o podawanych sygnałach.


 
Elektrowóz ET22 z zapalonym reflektorem - sygnał Tb1


Jazda pociągowa - wjazd pociągu na stację


PRZYKŁADOWA JAZDA MANEWROWA - tzw. oblot składu
Po wjeździe pociągu na stację następuje rozprzęgnięcie lokomotywy od wagonów (czerwona strzałka). Dyżurny ustawia przebieg manewrowy od semafora "E" (jazda do wskaźnika W5 "Wskaźnik granicy przetaczania"), wyświetlając na tym semaforze sygnał Ms2. Następnie ustawia przebieg manewrowy od tarczy manewrowej Tm2 i na semaforze "G" (jazda do wskaźnika W5). Ostatnim przebiegiem manewrowym jest przebieg od tarczy manewrowej Tm7 do składu pociągu. Koniec jazdy manewrowej.
Po dojechaniu lokomotywy do wagonów następuje sprzęgnięcie jej z wagonami (zielona strzałka). Następnie pociąg jest przygotowywany do jazdy i wykonywana jest między innymi próba hamulca zespolonego (zobacz opis próby hamulca - tutaj). Jeżeli wszystko jest w porządku to pociąg jest gotowy do wyprawienia ze stacji na szlak.


Wskaźnik W5 - „Wskaźnik przetaczania”
Oznacza granicę przetaczania. Ustawia się go przy tych torach, na których zachodzi potrzeba stałego oznaczenia granicy, do której przetaczanie jest dozwolone. Przetaczanie poza wskaźnik dopuszczalne jest tylko za zezwoleniem dyżurnego ruchu.
Wskaźnik stosuje się niezależnie od tarcz manewrowych.






Jazda pociągowa - wyjazd ze stacji
Zobacz opis wyprawiania pociągów - tutaj i prowadzenia pociągów na szlaku - tutaj.

2) Rodzaje pracy manewrowej (odstawianie / odrzucanie)
Praca manewrowa na stacjach może być prowadzona na dwa sposoby - odstawiania taboru lub odrzucania odprzęgów.

a) manewry poprzez odstawianie taboru polegają na odstawianiu wagonów na odpowiednie tory poprzez ich odczepianie po zatrzymaniu składu manewrującego na danym torze. W celu odczepienia kolejnej grupy wagonów na innym taborze lokomotywa manewrowa wyciąga skład wagonów na tor wyciągowy, a następnie po ustawieniu nowej drogi przebiegu manewrowego, pojazdy kolejowe są pchane na wybrany tor, gdzie po dojedzie i zatrzymaniu kolejna grupa pojazdów jest odpinana.
Ten typ manewrów jest najmniej ekonomiczny, gdyż lokomotywa po każdym odstawieniu grupy wagonów musi wykonywać kurs wsteczny wraz pozostałymi pojazdami lub luzem, odpowiadający długości drogi pokonywanej przez te pojazdy.
Poniższa animacja przedstawia manewrowanie poprzez odstawianie taboru.


Manewrowanie poprzez odstawianie taboru
Tu przykładowo w ramach stacji wyposażonej w sygnalizatory świetlne. Strzałki czerwone wskazują miejsce rozprzęgania, a zielone miejsce sprzęgania.
Powyższy sposób manewrowania stosowany jest głownie na stacjach osobowych i osobowo-towarowych.

Poniżej film pokazujący jazdę manewrową odstawczą z perspektywy maszynisty lokomotywy manewrowej na stacji osobowej.



   
Manewrowy w pierwszym wagonie składu pchanego



b) manewry poprzez odrzucanie są o wiele bardziej ekonomiczne w porównaniu do manewrowania odstawczego, gdyż ograniczona jest długość drogi kursów wstecznych wykonywanych przez lokomotywę manewrową.
Manewry przez odrzucanie polegają na tym, że pojazd (np. wagon) lub grupa pojazdów, które mają być odstawione na dany tor nie są sprzęgnięte z lokomotywą lub pozostałą częścią składu pojazdów połączonych z lokomotywą.
Rozpędzenie lokomotywy powoduje nadanie prędkości pchanym przez nią pojazdów. W odpowiednim momencie maszynista w lokomotywie załącza hamowanie powodując tym samym odrzucenie niesprzęgniętych pojazdów. Niesprzęgnięte pojazdy, zwane odprzęgiem, toczą się z rozpędu na odpowiedni tor natomiast pozostałe pojazdy (sprzęgnięte między sobą i z lokomotywą) wyhamowują wraz z lokomotywą. Po wyhamowaniu lokomotywa zmienia kierunek jazdy cofając się do punktu początkowego odrzucania, by po rozprzęgnięciu kolejnej grupy pojazdów ponownie je rozpędzić i odrzucić.
Odrzucanie odsprzęgów może być pojedyncze lub seryjne. W pierwszym przypadku po każdym rozpędzeniu odrzucany jest jeden odprzęg. Przy odrzucaniu seryjnym bez cofania odprzęganych jest dwa lub więcej odprzęgów. Pierwsza grupa odrzucanych wagonów (odprzęg) jest odczepiona od pozostałych składu przed ruszeniem lokomotywy analogicznie jak przy odrzuceniu pojedynczym. Lokomotywa manewrowa przyspiesza pchając pojazdy. W odpowiednim momencie lokomotywa przyhamowuje i pierwszy odprzęg odjeżdża na wyznaczony tor. Następnie w jadącym składzie manewrowym zostaje odczepiony drugi odprzęg. Lokomotywa przyspiesza i po osiągnięciu odpowiedniej prędkości ponownie przyhamowuje i drugi odprzęg zostaje odrzucony.


Manewrowanie poprzez odrzucanie pojedyncze


Manewrowanie poprzez odrzucanie seryjne
Na powyższych animacjach strzałki czerwone wskazują miejsce rozprzęgania, a zielone miejsce sprzęgania.

Ręczne rozprzęganie pojazdów może odbywać się tylko podczas ich postoju (nie dotyczy dociskania pojazdu trakcyjnego do wagonów, w celu zluzowania sprzęgu.).
Rozprzęganie podczas jazdy jest dopuszczalne tylko przy użyciu specjalnego drążka przy założeniu, że skład porusza się z prędkością nie większą niż 5 km/h oraz nie występuje ryzyko potknięcia się pracownika (przejazdy, rozjazdy itp.).

Odrzucanie seryjne jest najbardziej ekonomiczne spośród wszystkich sposobów pracy manewrowej jednak może być prowadzone tylko w odpowiednich warunkach - musi być zapewniony odpowiednio długi tor na którym lokomotywa manewrowa może się rozpędzać przynajmniej dwa razy bez zatrzymania pomiędzy cyklami odrzucania.

Odrzucanie można prowadzić wtedy, gdy: wszystkie zwrotnice są obsługiwane przez wyznaczonych pracowników, zachowane są odstępy między odprzęgani umożliwiające bezpieczne nastawianie zwrotnic oraz wykluczają kolizje taboru przez rpzekroczenie ukresów rozjazdów oraz gdy bieg odprzęgów będzie tak regulowany, że dotoczą się one do taboru stojącego na torze z prędkością nie powodującą szkody wskutek silnego dojechania (albo zostaną zatrzymane na torze w oznaczonym miejscu).
Praca manewrowa metodą odrzucania dotyczy wagonów osobowych i towarowych przystosowanych do odrzucania, gdyż nie wszystkie wagony mogą być w ten sposób rozrządzane.

Poniżej przedstawiam tabor, którego nie wolno odrzucać, ani staczać i na który nie wolno odrzucać ani staczać innego taboru. Taborem takim na podstawie instrukcji Ir-9 są:
1. wagony z podróżnymi,
2. wagony salonowe, doświadczalne, laboratoryjne, pomiarowe, wagowe, podstacje elektryczne, inne służące różnym celom np.: gospodarczym, socjalnym itp.
3. nieczynne pojazdy trakcyjne,
4. pojedyncze wagony ciężkie o masie brutto większej niż 120 ton,
5. wagony załadowane przesyłką przekraczającą skrajnię ładunkową lub przesyłką o masie ponad 60 ton w jednej sztuce oraz wagony załadowane kontenerami wielkimi (o długości 6 m i większej),
6. wagony ogrzewcze, wagony z czynnym ogrzewaniem piecowym oraz wagony uszkodzone oznaczone nalepkami oznaczającymi nieprzydatność wagonu do biegu na własnych kołach,
7. pojazdy specjalne np. żurawie kolejowe, maszyny do robót torowych, pługi odśnieżne itp.,
8. wagony bez ław pokrętnych z ładunkiem leżącym na dwu lub więcej wagonach (np.: długie szyny, pręty stalowe i inne długie elastyczne przedmioty),
9. wagony oznaczone nalepką ostrzegawczą nr 8 lub 15 według RID,
10. wagony cysterny oznaczone pasem koloru pomarańczowego.


Oznaczenie zakazu rozrządzania pojazdu poprzez staczanie lub odrzut - rozrządzanie tylko metodą odstawczą (oznaczenie nr 15 wg RID)


Oznaczenia dotyczące transportu materiałów niebezpiecznych (tabliczka prawa to oznaczenie nr 8 wg RID)


Wagon cysterna z pomarańczowym pasem

Zobacz opis oznaczeń taboru kolejowego - tutaj.

Wagony, które wolno odrzucać i staczać pod warunkiem, że odprzęg będzie hamowany dobrze działającym hamulcem ręcznym wagonowym:
1. wagony z ludźmi nie będącymi podróżnymi, jeżeli zostali oni ostrzeżeni o mającym nastąpić odrzucaniu lub staczaniu wagonu,
2. wagony z przesyłką żywych zwierząt,
3. zespoły wagonów z aparaturą chłodniczą,

Wagony, które wolno odrzucać i staczać pod warunkiem, że odprzęg będzie hamowany dobrze działającym ręcznym hamulcem wagonowym, a jeżeli to jest niemożliwe, dwoma płozami hamulcowymi:
1. próżne wagony osobowe, pocztowe, bagażowe, sypialne i restauracyjne,
2. wagony niekryte załadowane pojazdami, okrąglakami albo innymi staczającymi lub przesuwającymi się przedmiotami,
3. wagony z ławami pokrętnymi, połączone samym ładunkiem lub rozworą, albo wagonem pośrednim,
4. wagony oznaczone nalepką ostrzegawczą nr 13 według RID,
5. wagony zawierające zwłoki.

   
Hamulec ręczny w wagonie towarowym

   
Hamulec ręczny w wagonie osobowym

   
Płoza hamująca na szynie

Zobacz opis hamulców kolejowych - tutaj.

Jeżeli górka rozrządowa wyposażona jest w urządzenia samoczynnego przestawiania zwrotnic, wagony z rozstawem osi wewnętrznych większym od ustalonego w regulaminie technicznym mogą być staczane pod warunkiem wyłączenia automatycznego przestawiania zwrotnic i przejścia na ręczne sterowanie,



3) Prędkości manewrowania
Manewry najczęściej wykonywane są na torach zajętych przez tabor, w związku z czym należy je realizować z prędkością gwarantującą zachowanie bezpieczeństwa ludzi, pojazdów kolejowych i ładunku.
Według instrukcji Ir-9 prędkość jazd manewrowych nie może przekraczać 25 km/h, z wyjątkiem następujących przypadków:
1. 40 km/h - przy jeździe pojazdu kolejowego z napędem luzem lub składu manewrowego, gdy pojazdy są ciągnięte po torze wolnym, o czym prowadzący pojazdy kolejowy został powiadomiony; nie dotyczy to jazdy po rozjazdach,
2. 20 km/h - przy jeździe przez przejazdy (przejścia) niestrzeżone oraz w przypadku jazdy w kierunku szlaku za wyprawionym pociągiem.
3. 15 km/h - przy jeździe składu manewrowego pojazdami kolejowymi naprzód po torze głównym o spadku ponad 2,5 promila, a pojazd trakcyjny nie mógł być umieszczony od strony spadku, podczas podpychania składu do górki rozrządowej na sygnał na tarczy rozrządowej "Podepchnąć skład do górki",
4. 10 km/h - przy wykonywaniu manewrów z wagonami zajętymi przez podróżnych, z towarem niebezpiecznym, z wyjątkiem oznaczonych nalepkami nr 8, 15 według RID oraz cystern oznaczonych pasem koloru pomarańczowego, dla których obowiązują prędkości mniejsze, z przekroczoną skrajnią lub wyjątkowo ciężkimi o masie powyżej 60 ton w jednej sztuce po uprzednim zawiadomieniu maszynisty przez kierownika manewrów. Prędkość ta nie dotyczy wagonów zajętych przez podróżnych, jeżeli przetaczanie odbywa się po zabezpieczonej drodze przebiegu,
5. 5,4 km/h - przy dojeżdżaniu odprzęgów staczanych z górki rozrządowej do stojącego taboru na zautomatyzowanych stacjach rozrządowych,
6. 5 km/h - jeżeli regulamin techniczny nie postanawia dalszego zmniejszenia prędkości:
- przy spychaniu wagonów z górki rozrządowej na sygnał na tarczy rozrządowej "Pchać z umiarkowaną prędkością",
- przy rozprzęganiu wagonów drążkiem (widłami),
- przy przetaczaniu wagonów załadowanych towarem niebezpiecznym oznaczonym nalepką ostrzegawczą nr 8 lub nr 15 według RID oraz cystern oznaczonych pasem koloru pomarańczowego,
- przy jeździe składu manewrowego pojazdami kolejowymi naprzód poprzedzanego przez pracownika, gdy nie może on zająć miejsca na pierwszym pchanym pojeździe kolejowym,
- przy przetaczaniu pojazdów kolejowych silnikowym pojazdem drogowym.
7. 3,6 km/h - przy dojeżdżaniu odprzęgów staczanych z górki rozrządowej do stojącego taboru,
8. 3 km/h:
- na sygnał na tarczy rozrządowej "Pchać powoli",
- przy dojeżdżaniu lokomotywy lub pchanego składu manewrowego do stojącego taboru,
- przy przetaczaniu taboru za pomocą urządzeń mechanicznych.